قربانیان حمله شیمیایی در حلبچه، جایی که ۵ هزار نفر در یک قبرستان دفن شده‌اند
این گزارش حاوی تصاویری است که ممکن است برای برخی از افراد ناراحت‌کننده باشد.
۳۱ سال از اعلام پایان عملیات انفال در عراق می‌گذرد، اما کشف گورهای دسته جمعی کردها به پایان نرسیده است.
در بیابان‌های سماوه، شهری در جنوب عراق تیم‌های شناسایی پس از هفت روز جست‌وجو، چهار گور دسته‌جمعی جدید کشف کرده‌اند.
منابع رسمی تأیید کرده‌اند که در این گورهای جدید اجساد دست‌کم ۲۰۰۰ قربانی دفن شده است.
این تعداد را باید به فهرست دست‌کم ۱۰۰ هزار کردی که در سال ۱۹۸۸، به دست ارتش عراق “امحا” و کشته شدند، افزود.
هر چند، بر اساس آماری که منابع نزدیک به کردها منتشر کرده‌اند، شمار کشته‌شدگان نزدیک به ۱۸۰ هزار نفر تخمین زده شده است.
انفال چه بود؟
زمانی آدونیس، شاعر سوری نوشته بود “خدایا کردها را ببخش/ که نمی‌توانند قرآن را ختم کنند/ وقتی به سوره انفال می‌رسند/ همه می‌میرند”.
عملیات انفال که در مرحله آخر جنگ ایران و عراق رخ داد، نام خود را از سوره‌ای قرآنی برگرفته است.
این سوره وظایف مسلمان علیه کفار را یادآور می‌شود، از جمله غنیمت ستاندن از کفار.
اما توجیه مذهبی تنها علت یورش به کردها نبود بلکه بهانه دیگر صدام عدم همکاری کردها با او در زمان جنگ ایران و عراق بود.
به همین اعتبار نسل‌کشی علیه کردها با توجیه عملیات علیه “خائنان ملی” آغاز می‌شود.
در آرشیو روزنامه “الثوره”، ارگان حزب بعث عراق به رهبری صدام، زمان آغاز و پایان این عملیات با دقت ذکر شده است.
به روایت بسیاری، انفال نه تنها اقدامی برای کشتار و امحای شهروندان کرد بود بلکه تخریب طبیعت، زیستگاه و سکونت‌گاه‌های مناطق کردنشین نیز در دستور کار ارتش قرار داشت.
علیرغم تلاش صدام برای توجیه این عملیات به مثابه مرحله‌ای از جنگ با ایران، اما کشتار انفال حتی پس از جنگ ایران و عراق ادامه پیدا کرد.
عملیات گسترده ارتش عراق علیه کردها تقریبا شش ماه طول کشید. انفال هشت مرحله داشت و به دقت برنامه‌ریزی شده بود:
حمله به صدها روستا، بمباران شیمیایی، روستاها را خالی از سکنه کردن، ایجاد کمپ و انتقال کردها به صحراهای جنوب عراق و قتل عام غیرنظامیان و به طور ویژه مردها، جابه‌جایی جمعیت و همچنین کشتار نیروها و پیشمرگه‌های احزاب کرد.
عملیات انفال در اکثر غریب به اتفاق استان‌هایی که جمعیت کردنشین داشت اجرا شد از جمله استان‌های سلیمانیه، دیاله و کرکوک.
حکومت جدید عراق، عملیات انفال را به مثابه پاکسازی نژادی به رسمیت شناخته است.
زخمی که تسلی نیافت
در روزهای گذشته، کشف چهار گور دسته‌جمعی جدید، بار دیگر بحث بر سر اجرای عدالت درباره این کشتار را پیش کشیده است.
سه دهه پس از پایان کشتار، خانواده‌های قربانیان انفال بار دیگر خواهان محاکمه عاملان این کشتار شدند.
آنها می‌گویند ۳۱ سال از عملیات انفال و ۱۶ سال از سقوط صدام حسین، دیکتاتور عراق می‌گذرد، اما حتی با وجود تصریح قانون اساسی مصوب سال ۲۰۰۳، حکومت تا کنون نه از بازماندگان عذر خواسته، نه غرامت پرداخته و نه حتی از کشته‌شدگان اعاده حیثیت کرده است.
به باور بازماندگان، اقلیم کردستان حتی به حکم دادگاه عالی جرایم عراق در سال ۲۰۰۷ تمکین نکرد. بر اساس این حکم، اقلیم موظف بوده است ۲۵۸ نفر از “دست‌اندرکاران جنایت” را برای محاکمه به دولت مرکزی تحویل دهد.
حتی علیرغم حکم دادگاه عالی کیفری عراق در سال ۲۰۰۷، مبنی بر بازداشت ۴۲۳ فرد متهم به دست داشتن در عملیات انفال، شماری از رسانه‌های منتقد کردی در سلیمانیه مانند تلویزیون NRT انتقاد کردند که این افراد نه تنها بازداشت نشده‌اند بلکه در احزاب و نهادهای حکومتی سمت‌هایی بر عهده گرفتند.
قانون اساسی عراق مصوب سال ۲۰۰۳ واقعه انفال را “پاکسازی نژادی” خوانده و تصریح می‌کند که “باید به خانواده ها و بازماندگان جنایات رژیم بعث غرامت پرداخت شود.”
بریتانیا، سوئد، نروژ و کره جنوبی نیز این کشتار را به عنوان “نسل‌کشی کردها” به رسمیت شناخته‌اند اما این کشتار هنوز از سوی سازمان ملل متحد به عنوان نسل‌کشی به رسمیت شناخته نشده است.
عملا تا سال ۱۹۹۱، یعنی تا زمان تعیین مدار ۳۶ درجه و ایجاد منطقه ممنوع پرواز، ابعاد این عملیات‌ها روشن نبود و بسیاری از بازماندگان از سرنوشت خانواده‌هایشان بی‌خبر بودند و فرصتی برای روایت ابعاد کشتار نداشتند.
از این سال به بعد است که به مرور گزارش‌ها درباره کمپ‌ها و “پاکسازی نژادی” منتشر می‌شود.
جزئیات واقعه، حاکی از جداسازی دقیق مردها، کودکان و زنان است.
اسناد نشان می‌دهد تنها در یک مورد ۸ هزار تن از مردان منطقه بارزان به دست نیروهای دولتی عراق قتل عام می‌شوند.
عملیات جابه جایی جمعیت
محل چهار گور جمعی جدید، بسیار دورتر از مناطق کردنشین است.
این جابه‌جایی تنها سرنوشت مردگان نبود، بلکه زندگان نیز از روز فرمان عملیات انفال از خانه‌ها و روستاها و شهرهایشان فراری شدند، بسیاری به سوی مرز ایران و ترکیه.
اما این کوچ‌های اجباری تنها در طول اجرای عملیات رخ نداد و پس از آن نیز ادامه داشت.
در جریان عملیات انفال، ارتش زیست‌گاه‌ها و زمین‌های کشاورزی و دام‌ها را هم نابود ساخت یا تصرف کرد.
بنابر گزارش نهادهای حقوق بشری بسیاری از چشمه‌ها خشکانده یا مسموم شدند.
همزمان، آنها که جان به در برده بودند به روستاها و شهرهای بزرگ‌تر رفتند و آنها که به دام ارتش و نیروهای حکومت افتادند، راهی کمپ‌ها شدند.
این تغییرات عملا به جابه‌جایی گسترده شهروندان کرد منتهی شد.
این نخستین بار نبود که الگوی جابه‌جایی جمعیت در خاورمیانه اجرا می‌شد. در یک قرن گذشته ترکیه، ایران و افغانستان از جمله کشورهایی بوده‌اند که سیاست جابه‌جایی جمعیت در آن اجرا شد.
اما این سیاست تا کنون در مورد کردها در خاورمیانه به طور ویژه ادامه یافته است.
عملیات انفال بیش از ۳۰ سال پیش پایان یافت اما ناظران سیاسی نگرانند که بار دیگر از سوی دولت‌های خاورمیانه با سیاست‌هایی مواجه شوند که هدف آن جابه‌جایی جمعیت کردها باشد. نگرانی که عملیات گسترده ارتش ترکیه در مناطق کردنشین این کشور و همچنین اشغال شهر عفرین آن را تشدید کرده است.
